1. Mowa a komunikacja.
Wokół nas żyją ludzie, którzy z różnych przyczyn nie potrafią posługiwać się mową dźwiękową w komunikacji z innymi. Zamiast niej używają prostych gestów (wskazywanie ręką, potakiwanie głową) albo pojedynczych dźwięków mowy. Komunikacja z taką osobą może być utrudniona, ponieważ czasem nie udaje nam się zrozumieć tego, czego ta osoba potrzebuje, o co prosi. Z perspektywy osoby niemówiącej sytuacja jest jeszcze bardziej skomplikowana, ponieważ brak komunikacji za pomocą mowy dźwiękowej utrudnia kontakty z innymi ludźmi, pracę zawodową oraz funkcjonowanie w społeczeństwie. Sprawia, że osoba ma problemy w wyrażaniu swoich potrzeb i przeżyć oraz w uzasadnianiu swoich decyzji i wyborów. Osoba niemówiąca często czuje się nierozumiana, inna lub niepełnosprawna.
Brak mowy lub zaburzenia jej rozwoju mogą mieć wiele różnych przyczyn. Mogą to być uszkodzenia centralnego układu nerwowego, dysfunkcje rozwojowe, choroby genetyczne, opóźnienia psychoruchowe, autyzm lub niepełnosprawność intelektualna. Niektórzy ludzie utracili zdolność do posługiwania się mową po wypadkach komunikacyjnych lub na skutek afazji spowodowanej udarem mózgu.
Mowa dźwiękowa jest najdoskonalszą formą komunikowania się z innymi osobami, ale nie jedyną. Wiele informacji dociera do nas codziennie drogą niewerbalną poprzez gesty, postawę ciała, mimikę twarzy. W sytuacjach codziennych, w których niemożliwe jest użycie mowy, ludzie kontaktują się poprzez umowne symbole, znaki (np. znaki drogowe, drogowskazy), obrazki do oznaczenia przedmiotów i sytuacji (piktogramy lub symbole umieszczane w miejscach publicznych), sygnały świetlne, dźwiękowe itp.
Dla ludzi, którzy nie mogą posługiwać się mową, powstały alternatywne metody porozumiewania się, oparte na gestach i symbolach graficznych.
Komunikowanie się z innymi ludźmi jest jedną z podstawowych potrzeb psychicznych człowieka. Umiejętność porozumiewania się wpływa na rozwój emocjonalny i społeczny. Osoba, która ma poważne deficyty w porozumiewaniu się za pomocą mowy, może przeżywać wiele negatywnych emocji. Jeśli nie może w sposób zrozumiały dla innych wyrazić swoich potrzeb i przeżyć, przeżywa często frustrację, a nawet wycofuje się z kontaktów z innym ludźmi. Wyraźnie widać to u dzieci z zaburzeniami rozwojowymi, które mają problemy z porozumiewaniem. Dla wielu z nich jedyną formą zakomunikowania swoich potrzeb jest krzyk, płacz a nawet autoagresja.
Jeśli tradycyjne działania logopedyczne nie przynoszą spodziewanych efektów, osobom z zaburzeniami w mowie i porozumiewaniu potrzebne są dostosowane do ich indywidualnych możliwości alternatywne metody komunikacji.
2. Na czym polega komunikacja za pomocą alternatywnych i wspomagających metod?
Komunikacja alternatywna i wspomagająca (AAC – Augmentative and Alternative Communication) oznacza wszelkie formy działania, których celem jest pomoc w porozumiewaniu się osobom, które nie posługują się mową lub używają jej w stopniu ograniczonym, uniemożliwiającym zrozumienie przez otoczenie.
Komunikacja alternatywna zastępuje mowę w przypadku, gdy osoba z problemami w porozumiewaniu się nie jest w stanie jej używać ani rozwinąć. Ta metoda komunikacji przeznaczona jest dla osób, które nie nabyły umiejętności posługiwania się mową, nie są w stanie jej wykształcić, a także dla ludzi, którzy utracili zdolność mówienia z różnych przyczyn (wypadki komunikacyjne, afazja całkowita po udarze, afazja pierwotnie postępująca w wyniku procesów neurodegeneracyjnych w organizmie itp.).
Komunikacja wspomagająca ma na celu wzmocnienie, uzupełnienie i jednoczesne rozwijanie mowy u osób z problemami w porozumiewaniu, które używają mowy dźwiękowej w sposób niewystarczający do pełnego zrozumienia.
Komunikacja wspomagająca oparta jest zwykle na gestach, które w miarę rozwoju i używania mowy są wycofywane z procesu porozumiewania.
3. Mit o komunikacji alternatywnej i wspomagającej.
Istnieje mit powielany przez niektórych lekarzy, psychologów i logopedów, że komunikacja alternatywna i wspomagająca może zahamować rozwój mowy dziecka. Nic bardziej mylnego! Wprowadzenie alternatywnych i wspomagających metod komunikacji jest zawsze poprzedzone szczegółową diagnozą i wywiadem, który obrazuje zakres komunikacji za pomocą mowy dźwiękowej. Jeśli mowa nie ma szans się rozwinąć, wprowadzana jest komunikacja alternatywna. Niedopuszczalne jest natomiast pozostawienie osoby niemówiącej bez jakiegokolwiek systemu komunikowania się z otoczeniem w imię mitu, niewiedzy lub nieznajomości najnowszych badań. Komunikacja wspomagająca pomaga w rozwijaniu mowy, ponieważ sytuacji wprowadzania i używania gestu lub symbolu zawsze towarzyszy mowa, a świadomy terapeuta zachęca przede wszystkim dziecko do mówienia i powtarzania. Wykonywanie gestów wspiera rozwój mowy, ponieważ ośrodek ruchowy mowy w korze mózgowej znajduje się w bliskim sąsiedztwie ośrodka odpowiedzialnego za ruchy planowane dłoni.
AAC dąży przede wszystkim do znalezienia optymalnego dla dziecka lub osoby dorosłej sposobu porozumiewania się z otoczeniem. Brak komunikacji skutkuje poważnymi zaburzeniami, blokuje rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny. Samo wywoływanie głosek u dziecka, które nie jest w stanie posługiwać się mową, nie rozwinie u niego procesu komunikowania się, a zadaniem logopedy jest nie tylko rozwijanie mowy, ale również komunikacji.
Bywa, że lekarze i logopedzi przekonują rodziców o rzekomo złym wpływie AAC na rozwój dziecka. Jako efekt takich działań niech posłuży znany mi przypadek sześcioletniego dziecka, którego terapia zaczęła się trzy lata temu. Dziecko nie mówi, powtarza bezmyślnie cztery wywołane przez ten czas głoski, nie kojarząc ich z niczym. Nie potrafi komunikować się
z rodzicami i rówieśnikami w inny sposób, niż za pomocą płaczu, krzyku lub mimiki twarzy.
Warto więc czasem przyjrzeć się z bliska mitom, zaufać zdrowemu rozsądkowi i przede wszystkim kierować się dobrem dziecka, a jako priorytet przyjąć jego rozwój.
4. Przegląd niektórych alternatywnych i wspomagających metod komunikacji.
Najbardziej znanymi i często wykorzystywanymi metodami komunikacji alternatywnej i wspomagającej są:
- symbole graficzne: piktogramy oraz system PCS,
- gesty i symbole Metody Makaton
Piktogramy to graficzny system służący do komunikowania się, który składa się z szablonowych rysunków, przedstawiających białe przedmioty lub sylwetki na czarnym tle. Każdy piktogram zawiera opis słowny. System składa się z 1300 piktogramów podzielonych na różne kategorie (przedmioty, postacie, czynności, uczucia itp.). Piktogramy cechuje prostota formy graficznej, jednoznaczność przedstawionych treści, a czarno-biały kontrast ułatwia percepcję. Z piktogramów można tworzyć tablice do komunikacji dostosowane do potrzeb ich użytkowników.
System graficzny PCS składa się z 3500 kolorowych obrazków, podzielonych na różne kategorie słowne, a także zwrotów niezbędnych do porozumiewania się (np. obrazek z przedstawiającą sceną zabawy i napisem: „Chcę się bawić”).
System obrazkowy PCS służy również do tworzenia indywidualnych tablic do porozumiewania się lub ma zastosowanie w komunikatorach.
Makaton to system komunikacji alternatywnej lub wspomagającej, który łączy dwa rodzaje znaków: symbole graficzne i gesty. Mogą być one stosowane łącznie lub oddzielnie w zależności od potrzeb ich użytkowników (np. osoby z ograniczeniem ruchowym, które nie są w stanie wykonać gestu, mogą posługiwać się tylko symbolem graficznym).
Symbole z systemu Makaton to proste liniowe czarne rysunki na białym tle, z których również można tworzyć narzędzia wykorzystywane do komunikacji (tablice i komunikatory).
Gesty Metody Makaton mogą być wykorzystywane w komunikacji alternatywnej lub jako uzupełnienie mowy w komunikacji wspomagającej. Gesty są naturalnym, łatwym sposobem porozumiewania się. Są spontaniczne, mimowolne i odruchowe. Małe dzieci, zanim nauczą się mówić, używają do komunikacji gestów. Gesty obecne są również w codziennej komunikacji każdego z nas. Towarzyszą mowie dźwiękowej i dopełniają ją, sprawiają, że staje się bardziej wyrazista i emocjonalna.
W systemie Makaton gesty są ikoniczne, proste do wykonania i łatwe do zapamiętania, gdyż naśladują sytuacje naturalne. Gesty są bardziej użytecznym narzędziem do komunikacji, ponieważ łatwiej i szybciej jest wykonać gest, niż posługiwać się komunikatorem obrazkowym.
5.Korzyści wynikające z wprowadzenia do komunikacji alternatywnych i wspomagających metod.
Alternatywne i wspomagające metody komunikacji mają na celu umożliwienie skutecznego porozumiewania się z otoczeniem. Oprócz tego mogą przynieść jeszcze inne korzyści:
- redukcję napięcia i stresu spowodowanego brakiem możliwości porozumiewania się z otoczeniem,
- wygaszenie zachowań, takich jak: krzyk, płacz czy autoagresja, wynikających z poczucia braku zrozumienia przez innych,
- szansę na budowanie więzi z innymi ludźmi,
- możliwość wyrażania swoich próśb, potrzeb i wyborów,
- wspomaganie procesów poznawczych,
- możliwość rozwijania kompetencji komunikacyjnych w interakcjach społecznych,
- rozwój samodzielności i poprawę funkcjonowania,
- wzmocnienie poczucia własnej wartości.
