Afazja jest chorobą, która objawia się zaburzeniami związanymi z mową i komunikacją. Często dotyka ludzi, którzy na skutek udaru, wypadku lub postępującej choroby neurodegeneracyjnej doznali uszkodzenia struktur mózgowych odpowiedzialnych za rozumienie i nadawanie mowy. Afazji towarzyszą również problemy z pamięcią, koncentracją, czytaniem, pisaniem i liczeniem, a czasem także zmiany osobowości.
Kłopoty z mową i komunikacją powodują, że osoby z afazją, które przed chorobą prowadziły normalne życie, czują się bezradne w nowych okolicznościach i często nierozumiane przez otoczenie. Bywa, że wycofują się z kontaktów nawet z bliskimi, tracą siłę i chęć do życia. Sytuacja jest trudna nie tylko dla osób z afazją, ale również dla ich bliskich, którzy nie wiedzą, jak mają postępować, by pomóc choremu. Żeby lepiej zrozumieć, jak czuje się osoba z afazją, warto poznać kilka podstawowych informacji o tej chorobie.
1. Co to jest afazja?
Afazja to rozpad systemu językowego związany z zaburzeniami procesów rozumienia
i nadawania mowy, do którego doszło na skutek uszkodzenia ośrodków mowy w mózgu
w półkuli (zwykle lewej) dominującej.
Słowo „afazja” wywodzi się ze starożytnego języka greckiego, w którym „aphates” oznaczało osobę niemówiącą (K. Wnukowska). Afazja nie dotyczy jednak tylko umiejętności mówienia, ale również rozumienia komunikatów, posługiwania się pismem, czytania, liczenia, odczytywania mowy ciała i emocji u innych ludzi, poczucia czasu, pamięci, orientacji w przestrzeni i wielu innych umiejętności, które na skutek uszkodzenia mózgu zostały zaburzone.
2. Rodzaje afazji.
Rodzaj afazji zależy od stopnia i obszaru uszkodzenia mózgu. W literaturze fachowej można znaleźć wiele definicji afazji w zależności od zastosowanych kryteriów badawczych, czy diagnostycznych. Warto poznać kilka z nich ze względu na charakterystyczne objawy związane z funkcjonowaniem chorego.
-Afazja motoryczna, zwana również ruchową, ekspresyjną lub afazją Broki objawia się zaburzeniami nadawania mowy. Chory rozumie, co się do niego mówi, sam jednak nie potrafi budować poprawnej wypowiedzi.
Mowa osób z tym rodzajem afazją może być spowolniona, monotonna i pozbawiona płynności. Chory z afazją motoryczną często ma problemy z wykonywaniem odpowiednich ruchów artykulacyjnych, przez co jego mowa jest niewyraźna i niezrozumiała. Występują w niej również błędy gramatyczne, mylone są przypadki, tryby lub czasy. Chory posługuje się bardzo ubogim słownictwem i często odpowiada na pytania jednym słowem. Osoba z tym rodzajem afazji używa uogólnień, np. wszystkich członków rodziny może nazywać jednym imieniem. Zdarza się, że uporczywie powtarza jeden wyraz lub sylabę. Ma problemy z przywołaniem właściwej nazwy przedmiotu, więc stosuje omówienia, np. zamiast wyrazu „grzebień”, mówi: „No, to do czesania”.
Chory może mieć również problemy z powtarzaniem wyrazów i zdań. Zwykle zniekształca je brzmieniowo, opuszcza niektóre słowa lub zamienia ich kolejność.
Osoba z afazją może prawidłowo powtarzać lub wypowiadać wyuczone i mocno utrwalone ciągi zdaniowe, np. słowa modlitwy, piosenki itp. (tzw. ciągi zautomatyzowane). Problem pojawia się jednak w przypadku samodzielnego formułowania wypowiedzi. Afazji motorycznej towarzyszą również inne zaburzenia, np. częściowa lub całkowita utrata umiejętności czytania i liczenia, a występujące porażenie prawej części ciała uniemożliwia używanie ręki do ćwiczeń w pisaniu.
W przypadku afazji motorycznej chorzy mają świadomość swojego stanu i ograniczeń, co powoduje u nich często depresję, niechęć do nawiązywania rozmowy, a czasem całkowite wycofanie się z kontaktów z otoczeniem.
–Afazja sensoryczna, zwana również czuciową, płynną lub afazją Wernickego objawia się zaburzeniami rozumienia znaczenia słyszanych słów oraz tworzeniem niepoprawnych pozbawionych sensu wypowiedzi.
Osoba z afazją sensoryczną, z powodu uszkodzenia mózgu w obszarze słuchu fonematycznego, utraciła częściowo zdolność do analizy i syntezy dźwięków mowy.
Chory nie rozumie tego, co słyszy, wydaje mu się, że inni mówią do niego w obcym języku.
Rodzina osoby z afazją sensoryczną zwykle nie jest na początku świadoma, że chory nie rozumie tego, co się do niego mówi. Bliscy twierdzą, że chory wszystko rozumie, bo uśmiecha się, a w odpowiedzi na pytania potakuje głową. Osoba z afazją czuciową nie kontroluje i nie rozumie swojej wypowiedzi. Jej mowa jest płynna, ma właściwą intonację, ale wypowiedzi pozbawione są sensu, składu i znaczenia.
Afazji czuciowej towarzyszą zaburzenia pamięci werbalnej i często brak umiejętności powtarzania słów i zdań.
Chory zastępuje słowo, które chce powiedzieć, wyrazem o zupełnie innym znaczeniu, tworzy neologizmy, powtarza wielokrotnie wypowiedziane wcześniej wyrazy. Nie potrafi poprawnie nazywać przedmiotów, czynności i zjawisk. Może się zdarzyć, że poprawnie określi jakiś przedmiot, ale wszystkie kolejne nazwie tak samo.
Czasem mowa osoby z afazją sensoryczną przybiera postać słownego potoku (logorea), którego pacjent nie może powstrzymać. W głębokiej postaci afazji sensorycznej mowa chorego jest żargonem niezrozumiałym dla otoczenia.
W lżejszym przebiegu choroby, osoba może rozumieć pojedyncze słowa lub odczytywać komunikaty z kontekstu sytuacyjnego, potrafi poprawnie powtarzać wyrazy, ma jednak duże problemy z samodzielnym wymawianiem ich. Popełnia również błędy w nazywaniu czynność lub cech przedmiotów.
Osoba z afazją sensoryczną może mieć zaburzenia orientacji w przestrzeni, w schemacie ciała, trudności z koncentracją i pamięcią oraz problemy z czytaniem, pisaniem i liczeniem.
W przypadku afazji sensorycznej największy problem stanowi zrozumienie chorego i jego komunikacja z otoczeniem. Osoba z afazją denerwuje się i nie wie, dlaczego otoczenie jej nie rozumie, ponieważ nie ma świadomości swoich ograniczeń spowodowanych chorobą.
–Afazja mieszana, nazywana jest także czuciowo-ruchową, sensoryczno-motoryczną, ruchowo-czuciową albo motoryczno-sensoryczną, w zależności od tego, które cechy afazji występują z większym nasileniem. Pacjenci z afazją mieszaną mają problemy zarówno z nadawaniem, jak i rozumieniem mowy. Ten rodzaj afazji może wystąpić zaraz po udarze albo jako następne stadium po afazji całkowitej.
–Afazja nominacyjna, nazywana także amnestyczną, nominalną albo anomią związana jest z trudnościami w przywołaniu przez chorego odpowiedniej nazwy. Pacjent zna nazwę przedmiotu, sytuacji bądź zjawiska, lecz nie może jej sobie przypomnieć.
Z podobnym zjawiskiem spotykamy się czasem, gdy zdarza nam się zapomnieć jakiegoś wyrazu w rozmowie z innymi. Wtedy przywołanie odpowiedniej nazwy zostaje zwykle poprzedzone słowami: ”Mam to na końcu języka!”. Afazja nominacyjna ma lżejszą postać niż afazja ruchowa lub czuciowa. Może wystąpić zaraz po udarze lub być efektem terapii głębokich zaburzeń mowy, jako objaw poprawy stanu pacjenta.
Afazja amnestyczna charakteryzuje się niejasnym sposobem wyrażania myśli przez chorego, problemami z przywołaniem odpowiednich wyrazów (głównie rzeczowników), zaburzeniami w rozumieniu dłuższych konstrukcji zdaniowych oraz stosowaniem omówień w celu zastąpienia zapomnianego słowa.
–Afazja całkowita, zwana również afazją totalną lub globalną może wystąpić zaraz po udarze i jest najcięższym rodzajem afazji. Chory nie jest w stanie komunikować się w żaden sposób z otoczeniem, może nie rozumieć również najprostszych poleceń i gestów. Zaburzone zostają wszystkie składniki mowy. W niektórych przypadkach afazji całkowitej mowa chorego ogranicza się do jednego słowa. Jest to tzw. embol, którym może być rzeczywisty wyraz, przekleństwo lub słowo pozbawione znaczenia.
Ten rodzaj afazji może mieć formę przejściową i z czasem przybrać postać afazji mieszanej, ruchowej lub czuciowej. Zdarza się jednak, że afazja całkowita nie cofa się, pomimo podjętego leczenia i działań terapeutycznych.
–Afazja pierwotnie postępująca to rodzaj zaburzeń mowy i komunikacji związanych z obumierania komórek mózgowych, spowodowanych procesami neurodegeneracyjnymi,
a nie udarem mózgu. W mowie występuje zwykle brak płynności, charakteryzujący się dłuższymi przerwami w toku wypowiedzi. Chory ma ubogie słownictwo, problemy z odnajdywaniem właściwej nazwy, często zamiast niej stosuje omówienia podając cechy przedmiotu. W wypowiedzi mogą występować liczne błędy gramatyczne, pacjent może mieć również kłopoty z artykulacją. Czasem występuje problem z rozumieniem dłuższych wypowiedzi, zachowane jest jednak rozumienie pojedynczych słów.
Wraz z postępowaniem choroby, z uwagi na zaburzenia pamięci, pacjent może mieć problemy z komunikacją z otoczeniem.
Afazja pierwotnie postępująca jest procesem nieodwracalnym, którego nie można zatrzymać. Terapia mowy polega na podtrzymaniu dotychczasowych umiejętności językowych lub wspomaganiu porozumiewania gestem lub symbolem (komunikacja wspomagająca lub alternatywna).
–Zaburzenia mowy i komunikacji językowej mogą wystąpić również w wyniku uszkodzenia obszarów prawej (niedominującej) półkuli mózgu.
Mowa osób z takim uszkodzeniem może być płynna, głośna i przyspieszona albo cicha, monotonna, pozbawiona intonacji. Chory rozumie mowę, poprawnie formułuje wypowiedź, ale ma problemy dostosowaniem rodzaju komunikatu do sytuacji (adekwatność wypowiedzi). Pacjent nie rozumie przysłów i metafor (interpretuje je dosłownie) ma również problem z odczytywaniem emocji w treści przekazu. Nieprawidłowo dobiera słowa, często odchodzi od tematu rozmowy, opowiada o wydarzeniach, które nie miały miejsca.
W wyniku uszkodzenia prawej półkuli mózgu u chorego może wystąpić zespół pomijania stronnego. Pacjent nie zwraca wtedy uwagi na bodźce czuciowe, słuchowe i wzrokowe, znajdujące się bądź dochodzące do niego, z lewej strony. W takiej sytuacji mogą wystąpić problemy z czytaniem całego tekstu (chory czyta tylko prawą stronę) lub z wykonywaniem codziennych czynności, a także z rozumieniem dłuższych wypowiedzi innych osób.
3. Problemy osób z afazją.
Jako osoby zdrowe z pewnością nie potrafimy sobie wyobrazić w pełni, jak czują się ludzie, którzy zmagają się z afazją. Nie wiemy, jak postrzegają oni siebie, swoją chorobę i otoczenie w nowej dla nich sytuacji.
Choroba pojawiła się nagle i z dnia na dzień zmieniła całkowicie ich życie. Niektórzy przed udarem byli aktywni zawodowo, prowadzili normalne życie rodzinne i towarzyskie, spełniali swoje pasje i marzenia. Dla niektórych mowa i komunikacja była podstawowym narzędziem pracy (nauczyciele, prawnicy, aktorzy itp.). Osoba z afazją, która utraciła zdolność mówienia
i rozumienia mowy, ma ograniczone możliwości funkcjonowania oraz uczestniczenia w życiu zawodowym i społecznym w sposób taki, jak przed chorobą.
Niemożność porozumiewania się z otoczeniem u osób świadomych swojego stanu może powodować niskie poczucie własnej wartości albo depresję. Problemy tego typu pojawiają się zwykle po powrocie ze szpitala do domu. Chory nie wie, jak długo potrwa choroba, czy będzie mógł prowadzić normalne życie, czy wróci do pracy.
Osoby z afazją motoryczną mają problemy z formułowaniem próśb i komunikatów.
Chorzy z afazją czuciową denerwują się, że nikt ich nie rozumie.
Na oddziałach rehabilitacji neurologicznej rodziny osób z afazją otrzymują informacje i wskazówki, w jaki sposób rozmawiać i zajmować się chorym w domu. Zdarzają się jednak sytuacje, w których brakuje im siły, czasu, cierpliwości, wsparcia, a także doświadczenia
i wiedzy, by udzielić choremu odpowiedniej pomocy.
Proces zdrowienia osoby po udarze z afazją następuje dużo wolniej i jest bardzo utrudniony, gdy mieszka ona sama i jest tylko czasami odwiedzana przez kogoś z rodziny lub z opieki społecznej. Taki człowiek może zamknąć się w sobie, gdyż czuje się nikomu niepotrzebny. Bywa, że po powrocie do domu, osoby z afazją świadome swoich ograniczeń, nie podejmują prób używania mowy, a gdy mają problemy z poruszaniem, unikają rehabilitacji i ćwiczeń.
W takiej sytuacji konieczna jest pomoc psychologiczna, ponieważ proces zdrowienia zależy
w dużej mierze od stanu psychicznego pacjenta.
4. Jak pomóc osobie z afazją?
Przede wszystkim nie można traktować chorego jak osoby niepełnosprawnej umysłowo. Nie izolować jej z życia rodzinnego i nie wyręczać we wszystkich czynnościach. Chory z afazją chce czuć się potrzebny, a każda nawet próba samodzielnego wykonania codziennej czynności, daje mu nadzieję na powrót do normalnego życia i zdrowia. Potrzebny jest czas
i cierpliwość ze strony bliskich, właściwe motywowanie chorego do działania i zachęcanie do używania i rozwijania mowy.
Można zlecić choremu wykonanie prostej czynności w trakcie przygotowania wspólnego posiłku. Należy pomagać przy wykonywaniu codziennych czynności tylko wtedy, gdy jest to konieczne i doceniać każdy wysiłek chorego.
Trzeba pamiętać, że osoby z afazją mają problem z koncentracją i dzieleniem uwagi, i że lepiej sobie radzą, gdy wykonują tylko jedną czynność.
W codziennych rozmowach z chorym dobrze jest poruszać tematy związane z jego zainteresowaniami, z tym, co jest dla niego ważne. Można wspólnie czytać krótki tekst, a potem rozmawiać na jego temat. Można wykorzystywać zdjęcia rodzinne i rozmawiać o ważnych wydarzeniach, wspominać, wymieniać imiona bliskich i ich relacje. Warto też czasem zapytać chorego o radę w drobnej sprawie, poczuje się wtedy doceniony, co wzmocni jego poczucie własnej wartości.
Osoby po przebytym udarze mózgu szybciej się męczą w czasie ćwiczeń, mówienia, czy wykonywania codziennych czynności. Komunikacja z chorym powinna odbywać się wtedy, gdy jest on wypoczęty. Przyjazna i serdeczna atmosfera rozmowy przynosi bardzo dobre efekty. Zawsze trzeba podkreślać osiągnięcia chorego, nigdy nie należy mówić, że czegoś nie udało mu się zrobić lub powiedzieć.
W razie utrzymywania się problemów z porozumiewaniem, należy skontaktować się z neurologopedą, który pomoże w odzyskaniu sprawności mowy lub zaproponuje alternatywne lub wspomagające metody komunikacji.
(Na podstawie książki: K.Wnukowskiej „ABC afazji”)
